Futbol ham qariyaptimi?!

Top-futboldagi yozilmagan qonun — o'yinchining yoshi ulg'aygani sari unga kamdan-kam hollarda uzoq muddatli shartnoma taklif qilinadi. Gap, hattoki, super yulduzlar haqida ketsa ham! Misol uchun, aynan shunday sabablar bilan David Luiz va Villian "CHelsi"dan ketgandi — ular bitimni hech bo'lmaganda yana ikki yilga uzaytirishni istashgan, ammo londonliklar bunga rozi bo'lishmagan edi. Jon Terri shartnomasi muddatini 3 marotaba (bir yildan) uzaytirgan — bunga yoshi katta ekani sabab bo'lgan.

Lekin asta-sekin barchasi o'zgarib borayotgandek, go'yo. Keyingi yil 40ga qadam qo'yadigan Zlatan A Seriyani "yondirmoqda", yoshi sababli "Barselona"ga kerak bo'lmay qolgan Luis Suares "Atletiko"ni yuqoriroq pog'onalarga ko'tarmoqda. Jeymi Vardi APLning stabil ravishda eng yaxshi to'purari bo'lib turibdi. Ochig'i, avval 30dan oshgan futbolchiga "ancha keksayib qoldi" deb qaralgan bo'lsa, zamonaviy medicina va boshqa qulayliklar futbolchilarga uzoqroq "yashash" imkonini bermoqda. Yaqin yillarda ham jamoalar 30 yoshdan o'tgan darvozabondan "qutilish" payiga tushib qolardi — masalan, Iker Kasilyas "Real"dan 34 yoshida, Ueyn Runi hozir 35da, ammo 32 yoshida "MYU"dan ketgandi.

Xo'sh, futbolchilarning o'rtacha yoshi rostan ham o'syaptimi yoki Zlatan, Buffon va Krishtianu tasirida bizga shunday tuyulyaptimi? Vigo universiteti pedagogika va sport fanlari fakultetining ispaniyalik olimlari tomonidan o'tkazilgan tadqiqot natijalariga ko'ra, to'rtta top-liga (APL, La Liga, A Seriya va Bundesliga)da asosan 21-29 yosh oralig'idagi o'yinchilar to'p teparkan — yoshni belgilovchi har bir ko'rsatkichda futbolchilar soni keskin kamayishini kuzatish mumkin. Uchinchi o'n yillikning ikkinchi qismi o'rtasida futbolchilar yuqori cho'qqisiga chiqadi va bu palla hujumchilarda ertaroq, himoyachi hamda darvozabonlarda kechroq bo'ladi.

Tadqiqotchilarning so'zlariga qaraganda, futbolchilar faoliyatidagi eng yuqori cho'qqiga 25-27 yoshlarida chiqarkan: hujumchilar — 25da, himoyachilar — 27da, yarim himoyachilar esa shu ikki yosh orasida. Bular shunchaki taxmin, biroq dinamika haqida nima deyish mumkin? Qizig'i shundaki, futboldagi yosh tendenciyasi yaqin kunlargacha ham bu qadar chuqur o'rganilmagan edi.

Ammo 2019 yil Anton Kalen, Esekiel Rey, Alexandro San de Relyan-Gerra va Karlos Lago-Penya (o'sha tadqiqotchilar) CHempionlar Ligasini o'rganish orqali bo'shliqni to'ldirishdi. Ha, bu bor yo'g'i bittagina turnir, lekin birinchidan, u barcha top klublarni o'zida qamrab oladi (bu eng asosiysi), ikkinchidan, musobaqada futbol rivojlangan Evropa mamlakatlarining hammasi ishtirok etadi. Biroq yaqqol ko'ringan kamchilik shuki, ro'yxat katta emas.   

Tadqiqotning asosiy qiymati shundaki, bu nafaqat turli yillardagi o'rtacha yoshni aniqlash, balki buning ichiga chuqurroq kirishdir. Bir nechta mezon inobatga olindi: yosh, klubda o'tkazgan mavsumlar, CHemponlar Ligasidagi g'alabalar soni va jamoaviy ko'rsatkichlar). O'yinchilar 6ta poziciya (darvozabon, markaziy himoyachi, qanot himoyachisi, markaziy yarim himoyachi, vinger, hujumchi) va hamda 6ta yosh bo'yicha guruhlarga ajratildi: 16-20, 20-25, 26-30, 30-35 va 35dan yuqori. CHempionlar Ligasida paydo bo'lganidan beri unda ishtirok etgan barcha futbolchilar ro'yxatdan o'rin oldi — 1992/93 yilgi mavsumdan 2017/18 yilgi mavsumgacha. Quyida tadqiqotdan qilingan xulosa bilan tanishishingiz mumkin. 

CHempionlar Ligasi haqiqatdan ham "qarimoqda". "Portu"-2004 — eng yoshi katta o'yinchilardan tashkil topgan ekan

ECHLning 80% ishtirokchisi — 21-29 yosh atrofida ekan. Bu yoshgacha va undan keyin bo'lgan yoshdagi futbolchilar soni keskin tarzda kamaygan.

CHempionlar Ligasi ishtirokchilarining o'rtacha yoshi (mavsumga ko'ra)

O'sish nuqtasiga ikki qismga ajratiladi. Birinchisi — 2003/04 yilgi mavsum.

Bu XXI asrdagi ECHLning hozircha so'nggi va yagona mavsumidir, yani Evropa kubogini top-5ga kirmagan jamoa qo'lga kiritgan yagona mavsum. Keling yodga olamiz: finalga "Portu" va "Monako" chiqqan — och, ammo eng yosh jamoa emas. Faqatgina ikki darvozabon (Vitor Baiya va Flavio Rome)ni oladigan bo'lsak, ikkovlon birgalikda deyarli 70lik dovonni "urib" qo'yardi. O'sha "Monako", o'sha "Portu"ning yarmida ko'p tarkibi 2004 yil 30dan oshgandi, bir nechtagina o'yinchi 25 yoshdan kichik edi — ular orasida masalan yosh Patris Evra bor edi.

SHundan so'ng CHempionlar Ligasi yoshara boshladi — 10 yil davomida o'rtacha yosh pasaydi. Darhaqiqat, 2013/14 yilgi mavsumda yangi keskin burilish bo'ldi — istiqbolda juda muhim rol o'ynadi. O'shanda "Real" va "Atletiko" finalga chiqqandi (bahsning qo'shib berilgan vaqtida Ramos hisobni tenglashtirgan, overtaymda esa "Real" darhol 3ta gol urgan). Anchelottining Kasilyasdan tashqari, 30 yoshdan katta o'yinchilari yo'q edi. Biroq Simeone jamoasida bir nechta futbolchi 30 davonidan oshgandi. Lekin qoidalarga ko'ra, finalchilar, yarim finalchilar va boshqa toifadagi jamoalar o'rtasida yoshiga ko'ra sezilarli farq mavjud emas.

Darvozabon va himoyachilar kattaroq, vinger va hujumchilar kichikroq. Hammasi mantiqiy

Qizig'i shundaki, o'rtacha yosh poziciyaga ham bog'liq. Eng yoshi katta o'yinchilar — darvozabonlardir. Ularning o'rtacha yoshi — 28,2. Ulardan keyingi pog'onada markaziy himoyachilar boradi (26,3). Statistika natijalariga ko'ra, ular faoliyatidagi eng yuqori cho'qqiga kechroq chiqarkan. Eng yoshi esa vingerlar (24,7), biroz kattarog'i — hujumchilar (25,3) va markaziy yarim himoyachilar (25,4).

CHempionlar Ligasi ishtirokchilarining o'rtacha yoshi (ampulasiga ko'ra)

Bu juda mantiqqa mos — turli poziciyadagi o'yinchilardan turli narsalar talab qilinadi. Masalan, vingerlar sprintni ko'p bajarishadi, yuqori tezlikda raqib bilan aloqa qiladi. ularning barcha harakati tez va qizg'in tarzda kechadi. Yarim himoyachilar esa yuqori jismoniy faollikka ega. Ular himoyachilardan farqli o'laroq, o'yinda doim faol rolda bo'ladilar.

SHuni takidlash lozimki, o'rta yoshning umumiy o'sish tendenciyalariga qaramay, u bir tekis va barqaror holda bo'lmadi — faqatgina darvozabon va forvardlar o'yinida keskin pasayishsiz keksaydi. Qolgan nuqta vakillariga esa barqarorlik etishmadi. Ehtimol buni turli poziciyalar evolyuciyasi bilan izohlash mumkindir. Bu tendenciyalar, yuqorida takidlab o'tganimizdek, faqat futbolda emas — tennis va Amerika futboli yulduzlari orasida ham yuz berdi. Hattoki, bazilarining 30 yoshidan keyin faoliyatidagi eng gullagan damlari boshlanadi. Sport sohasida ishtirok etadiganlar ko'p jismoniy kuch sarflaydi va shu sababli "pik" davriga kechroq chiqadi.

Futbol tezisni tasdiqlaydi — intensiv ampluada o'ynaydigan futbolchilar ish hajmi nisbatan kamroq bo'lgan poziciya vakillariga qaraganda tezroq charqab qolishadi. Darvozabon va markaziy himoyachilar aksincha, yoshdan foyda ko'rishadi — yosh o'tgani sari ularda bilim va tajriba ortib boraveradi.

Amerikalik Jeff Berkovichi o'zining "Play On" kitobida keksayib borayotgan atletlar haqida shunday yozadi: "Biz juda qiziqarli zamonda yashayapmiz. Albatta, yoshi kattaroq sportchilar yaxshiroq degan mantiq o'ziga yarasha manoga ega. Tajriba va etuklikning foydasi yaqqol seziladi. Nazarimda, yaqin yillar ichida eng yaxshi o'yinchilar 35-40 yosh atrofida bo'lsa kerak".

Texnologiyalar qarish jarayonini sekinlashtiradi — kunlik tahlil va kriokameralargacha. Futbol buni qoyilmaqom tarzda uddalamoqda

Futbol keksayib borayotganini qanday tushuntirish mumkin? Bu mavzu yuzasidan ko'p materiallar yozilgan, alohida metodlar tuzib, o'rganilgan. Biz esa quyida qisqa tezislarni etiborinizga taqdim etamiz. 

•‎ Top-klublar tarkibni tez-tez yangilab turishdan ko'ra, jamoadagi bor futbolchilarga sarmoya kiritish arzonroq bo'lishini yaxshi tushunishadi. Yuqori texnologiyadagi tibbiyot, klub dietologi va individual tiklanish proceduralari. So'nggi yillarda futbolga kelganlar — bu osonroq va arzonroq. Yani, Berkovichining fikricha, futbolda yoshligini saqlab qololgan futbolchilar muvaffaqiyatliroq ekan.

•‎ Sportda umumiy yukni emas, balki sportchiga zarur bo'lgan mushak yoki tana azolari haqida batafsil malumot beradigan texnologiyalardan foydalanishadi. SHu bilan birga kerak bo'lmagan harakatlar bilan o'yinchini "charchatishmaydi". Masalan, AlterG yugurish yo'lakchasida — u vaznga moslashadi, qo'polroq qilib aytganda, sizning talabingizga moslashadi. Yoki "Kaatsu" — bu qon oqimini cheklab, oddiy mashq bilan mushaklar kuchayishiga olib keladigan harakat.

•‎ "Man Siti"da kriokamera bilan tiklanish kompleksi bor. Har kuni o'yinchilardan tahlil natijalari olinadi va ularga etishmayotgan vitaminlarni qo'shgan holda ularga kokteyl tayyorlab beriladi.

•‎ "Vulverxempton"da esa tiklanish jarayoni o'yin hushtagi chalingandan so'ng darhol boshlanadi: ovqatlanish, mushak va oyoq uchun mashqlar.

•‎ Ammo katta yutuqlardan biri — uyqu. Hamma Krishtianu Ronaldu qanday uxlashini yaxshi bilsa kerak: bir necha soat, barcha uyqu fazasiga amal qilgan holda.

Hozir "zamon" boshqa. Istaymizmi yo yo'qmi, futbol olamida kundan-kunga avval ko'pchilik etibor bermagan muhim hodisalar ko'payib  bormoqda...

Nozima Zaripova tarjimasi